Куораттан тыа сиригэр сүөһү, сылгы иитиитинэн дьарыктанаары
Анатолий Бурнашевтуун кэпсэтэрбэр, кини төрөөбүт дойдутугар уруккуттан тардыспытын, тыа сирин олоҕор, үлэтигэр кыра эрдэҕиттэн сыстаҕаһын, чугаһын тута эппитэ. Кырдьык, ол барыта Анатолий үлэтигэр-хамнаһыгар илэ көстөн турар. Биир бэйэм саҥа тутан үлэҕэ киллэрбит хотонун көрө-истэ тиийэ сылдьан, ордук сиргэ хаһан олордубут хочуолунайын сонурҕаатым. Бэрэбинэнэн тутуллубут дьоҕус хочуолунай муостата цемент. Ортотугар иһэрдэн оҥорбут оһохторун күн-дьыл туругуттан көрөн сылааһын эбэн, кыччатан биэрэллэр эбит. Мин киниттэн кылгас кэм иһигэр элбэх үлэни-хамнаһы хайдах ыыппытын туоһуластым. – Мындыр толкуйдаах, талааннаах тарбахтаах уус дьон манна элбэх. Онон хотон, хонтуора тутуутугар уонна да атыҥҥа олохтоох уолаттары кэпсэтэн үлэлэттим. Хамнастарын үлэлэрин көрүҥүнэн көрөн төлөһөбүн. Холобур, хочуолунай оһоҕун оҥорбут киһиэхэ 60 тыһыынчаны биэрбитим. Көрөрүҥ курдук, оһохпут олус үчүгэй, табыллыбыт. Баттааһын күүһүнэн сылаас уу барар. Хочуолунай аҥара сир анныгар олорор. Уу хачайдыыр носуос, вентилятор, поддув эҥин диэн көрүллүбэт. Онон бу ньыманан итиини биэрии бэрт судургу. Бу хочуолунайбытын көрбүт дьон саас уу киириэ суоҕа дуо диэн долгуйаллар. Бу боппуруоһу үөрэтэн көрбүппүт. Итиэннэ хаарын кэмиттэн кэмигэр ыраастыы сырыттахха, өссө ноһуомунан бөҕөргөтүү оҥордохпутуна, сааскы уу киириэ суоҕа. Киһи хонтуоралаахпын диир хонтуората Хотоҥҥо сыһыары тутуллубут аныгылыы көстүүлээх тупсаҕай оҥоһуулаах офис дьэндэйэн турара көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээх. Сопхуос саҕанааҕы кэми кытары тэҥнээтэххэ, атын хартыына. Маныаха билигин ханна даҕаны үлэһиккэ болҕомто күүһүрдэ, усулуобуйа тэриллэр буолла. Онтон болҕомто ууруллар сиригэр үлэ-хамнас көхтөөх, тахсыылаах буолар. Хонтуораны кылгас кэм иһигэр эмиэ олохтоох уолаттар өрө анньан кэбиспиттэр. Таһыттан көрдөххө улахан тутуу. Иһирдьэ аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир хостордоох, араас тэриллэрдээх, миэбэллээх. Ыанньыксыттар уларыттар таҥастарын уурар ыскааптарын олохтоох уустар оҥорбуттар. Манна салайааччы кабинета, исписэлиистэр хосторо киһи кута-сүрэ тохтуур гына тупсаҕайдар. Итини таһынан үүтү тутар, астыыр, үлэһиттэр, хачыгаардар сынньанар хосторо быһыллыбыттар, олус сылаастар. Анатолий Семенович кэпсээбитинэн, манна өссө үлэһиттэргэ анаан ичигэс туалет, душ тутуллуохтаах. Үлэлиир сирдэрэ бөһүөлэктэн икки биэрэстэ тэйиччи. Ону сатыылаабаттар, күн ахсын график быһыытынан массыынанан сылдьаллар. Сайынын уута-хаара чугаһа, элбэҕэ, алаас сирдэрдээх тотоойу мэччирэҥнээх сир буолан, үлэни-хамнаһы сайыннарарга, кэҥэтэргэ кэскиллээх диэн этэллэр. Хотону үөрүүлээхтик аһыы Үөрүүлээх түгэни үллэстэ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн, тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы управлениетыттан, бааһынай хаһаайыстыбалар баһылыктара, бэрэстэбиитэллэр кэлбиттэр. Бары эппиэтинэһин толору өйдүүр, усулуобуйаны тэрийэр салайааччы кылгас кэм иһигэр киһи сөҕөр үлэтин ыыппытын сөҕөллөр, хайгыыллар. Манна даҕатан эттэххэ, билигин ханан даҕаны саҥа тутууну ыытыы үгүс үбү-харчыны эрэйэрин билбэт киһи суоҕа буолуо. Оттон биһиэхэ улуус дьаһалтатын баһылыга Алексей Федотов, тутуу управлениетын салайааччы Михаил Бурцев маннык үлэһит дьону, тутуу хайысхатын улаханнык өйүүллэр, өйдүүллэр, онон элбэх тутуу ыыттылларын ситиһэллэр. Саҥа хотоҥҥо киирии бэлиэтин – кыһыл лиэнтэни дохсун ытыс тыаһын ортотугар улуус дьаһалтатын баһылыга Алексей Федотов, тыа хаһаайыстыбатын управлениетын начальнига Николай Сивцев уонна хотон хаһаайына Анатолий Бурнашев быстылар. Кэҥэс тутуу иһэ уурбут-туппут курдук сып-сырдык, ып-ыраас, өссө евротүннүктэр олордуллубуттар. Ортотугар саҥа төрүөххэ эрдэттэн бэлэмнэниллибит анал миэстэлээх. Таһырдьа хотон сылааһа тахсыбат, таһыттан тымныы киирбэт гына кичэллээхтик оҥоһуллубут. Киэҥ көрүдүөргэ «Синтай» тыраахтар күнүскү үлэҕэ бэлэм турар. Биир тылынан эттэххэ, чугаһынан суох хотон тутуллубут диэххэ сөп. «Үлэбин эбиэстэн саҕалаабытым» Анатолий Семенович ийэтэ Кэптэниттэн төрүттээх Анна Романовна Копырина сааһын тухары сибээскэ үлэлээбит. Аҕата Семен Семенович Бурнашев Хомустаахтан сыдьааннаах. Бухгалтерынан, биригэдьииринэн, управляющайынан үлэлии сылдьыбыт. Сэттэ бииргэ төрөөбүттэн Анатолий саамай кыралара. Оҕолор бары үлэҕэ-хамнаска дьоннорун кытта тэҥҥэ буһан-хатан улааппыттар. Аҕалара оҕолорун куруук үөрэхтээх дьон буолуҥ диэн такайара эбитэ үһү. Кыргыттар бары үрдүк үөрэҕи бүтэрбиттэр, уолаттар аныгылыы толкуйунан предприниматель буолбуттар. Анатолий куоракка дьиэ туттан, кэргэннэнэн, үс оҕолонон, үчүгэй хамнастанан ньир-бааччы олорбут. – Куоракка үчүгэй баҕайытык үлэлии-хамсыы сылдьаҥҥын, эмискэ тыа сиригэр тахсыбыккын соһуйа истибитим. Туох санааттан тыа сиригэр таласпыккыный? – диэн ыйытабын. – Тыа сириттэн силистээх-мутуктаах буоламмын, сайын ахсын дойдубар, Кэптэнигэ, окко көмөлөһөн ахтылҕаммын таһаарар этим. Ол кэмҥэ аҕыйах убаһаны атыыласпытым. Ону аһатаары, сыл таһаараары 20 гектар бааһына сирин анаттаран, аан бастаан эбиэс ыһыытынан дьарыктаммытым. Сыыйа сир үлэтигэр сыстан, бааһынам иэнин кэҥэтэн, бүтэй тутан, туруктаах үүнүүнү ылары ситиспитим. Ыһыынан олохтоохтук дьарыктанар санааны ылынныҥ даҕаны, хайаан да бүтэйи туттуоххун наада. Билигин оһорбо сирдэри туһаҕа таһааран, 167 гектар бааһына сирдээхпин. Онно эбиэһи, суданскай оту ыһабын. Суданскай от туһунан этэр буоллахха, бу үүнээйи биһиги усулуобуйабытыгар балысханнык үүнэр эбит. Сылгы, сүөһү олус сөбүлээн сиир. Аны иллэрээ сылтан ыла эбиэһи, сиилэһи угуунан анаан дьарыктанар буоллум. Хотонум таһыгар 200-кэ тонна сиилэс угар умуһаҕы бэлэмнээбитим. Иллэрээ сыл, былырыын онно 160-нуу тонна сиилэһи укпутум. Онон сылгыларбар эбиэстээхпин, ынахтарбар сиилэстээхпин, оттоохпун. Хомойуох иһин, бас билэр 5 гектардаахпын, арендаҕа ылан оттуубун. «Хотон туттар санаа киирбитэ» – Дьиҥэр, сүөһү иитэр санаа эрдэттэн баара. Кырдьаҕастар сүөһүлэрин кыайан көрбөт буолан, эһэн барбыттара. Ол саҕана эдэрдэр куоракка барыылара үксээбитэ. Оттон мин сүөһү иитэр санаам күүһүрбүтэ. Инньэ гынан 100 ыанньык сүөһү киирэр хотонун туттарга быһаарыммытым. Сопхуос саҕана Кэптэни отделениета сүөһүтүн барытын илин Чагдаҕа көһөрбүтэ. Онно олус элбэх тэрээһин үлэ барбыта. Ол хотоннор мастара билигин даҕаны, киһи сөҕүөн курдук, эмэҕирбэккэ чиҥ тураллар. Атын улуустар хотоннорун кэрийэн көрбүппүт эрээри, санаам син-биир Чагда хотоноругар кэлэ турара. Онон ол хотоннор мээрэйдэрин ылан смета оҥотторбутум. Кэптэнигэ үлэтэ суох уолаттар элбэхтэр, олору кэпсэтэн мас кэртэрбитим. Дэлээнэ быстаран трелевкалатан, тиэйтэриитин саҕалаабытым. Урут Чагдаҕа оҕонньоттору кытары хотон тутуутугар сылдьыбыт, оччолорго эдэр киһи Егор Егорович Мигалкины кэпсэтэн маастарынан ылбытым. Кини маһы хатарыыга элбэх бириэмэни ыытарыттан саллара. Атын биригээдэни булан, 2 тыһыынча куб. маһы хатырыктаппытым. Хамнастарын үлэ түмүгүнэн тута төлөөн испитим. Бу үлэ барыта 2015 сылтан күөстүү оргуйбута. Дьулуурдаах киһи элбэҕи ситиһэр – Тыа хаһаайыстыбатын урукку миниистирэ Александр Еремеевич Артемьев хотоммун көрөн баран, граҥҥа киирсэрбэр сүбэлээбитэ. Бастаан ханнык граҥҥа, хайа салааҕа холонорбун үөрэппиппит. Онон онно киирсэн харчыламмытым. Ону уу харахпынан көрбөтөҕүм, туттар суумабытын счеттан счекка аһаран иһэрбит. Сүөһүлэрбин улууһу биир гына кэрийэ сылдьан хомуйталаатым. Сүүс сүөһүнү булуу уон сүөһүнү атыылаһыы буолбатах, элбэх бириэмэни ыларын, манан дьыала буолбатаҕын онно биллим. Сүнньүнэн Тандаттан, Суоттуттан, Бэйдиҥэттэн хомуйталаатым. Балаҕан ыйын иһинэн 100 ынах сүөһүлэнним, мантан 35 ыанар ынаҕы баайдым. Билигин ынахтарбыт үүттэрин «Мүрү-астарга» туттарабыт. Аны сааскыттан, эбии төрөөтөхтөрүнэ, үүтү күүскэ туттарыахпыт. Хаһаайыстыбабар үс ыанньыксыттаахпын, биир сүөсүһүттээхпин, үс хачыгаар-харабыл хотон иһин-таһын көрөллөр. Сүөһүбүн элбэтэр былааннаахпын. Саҥа төрүөххэ тарбыйахтар турар сирдэрин тутуом. Социалистическай Үлэ Геройа Анастасия Копырина үлэлээбит Дэрги сайылыгар сайыҥҥы титииги туттубутум, аны сайын сүөһүлэрбин онно таһаарыам. Аны туран, бэйэм дьөһөгөй оҕотун, ат спордун олус сөбүлүүбүн. Ол иһин быраҕыллыбыт сири ылан ипподром туппутум. Инникитин племенной үлэнэн күүскэ дьарыктанан, сыыйа голштин хааннаах сүөһүлэри иитиэм. Анатолий Бурнашев тыа сиригэр кылгас кэм иһигэр сөҕүмэр үлэни ыыппытын, өссө даҕаны былаана элбэҕин хайгыы, сонургуу иһиттим. Дойдулаах киһи куорат курдук сиртэн төрөөбүт нэһилиэгэр тахсан, өбүгэлэрбит төрүт дьарыктарын салҕаан сүөһү, сылгы ииттэрэ, сир үлэтинэн дьарыктанара хайҕаллаах.
